هاتا به معنای نیرو است و هاتا یوگا روشی برای کنترل نیروهای بدنی با استفاده از وضعیت‌های بدنی است. هاتا یوگا از قرن یازدهم بعد از میلاد در آیین‌های جنسی تانتریک پدید آمد. تکنیک‌های اولیه هاتا یوگا برای حفظ و افزایش بیندو بود. بیندو نیروی حیاتی است که در منی مردان و ماده جنسی زنان جریان دارد و گاهی به آن آمریتا یعنی جوهر جاودانگی می‌گویند. تکنیک‌های اولیه هاتا یوگا برای این بود که از ریزش بیندو در غالب مایع جنسی جلوگیری کنند؛ به‌ویژه این بازدارندگی در انجام آیین‌های تانترا لازم به نظر می‌رسید. به همین منظور، وضعیت‌های بدنی معکوس مثل ویپاریتاکارانا را انجام می‌دادند و سعی می‌کردند از طریق کنترل تنفس و حالت‌های دست و پا، ماده جنسی را در جای خود حفظ کنند و در کانال انرژی به سمت بالا ببرند.
متون اصلی هاتا یوگا از قرن یازدهم به بعد نوشته شده‌اند. اولین متنی که به‌طور جدی به هاتا یوگا می‌پردازد، امرتاسیدهی است که به شاخۀ بودایی واجرایانه تعلق دارد. در متون اولیه تانترا سخنی از هاتا یوگا نیست، بلکه به این تکنیک‌ها لایا یوگا می‌گفتند. بعدها که تکنیک‌هایی نظیر وضعیت‌های بدنی، وضعیت‌های قرار دادن پا، حالت‌های دست و شیوه‌های تنفس توسعه یافت، به‌تدریج نام هاتا یوگا بر این تکنیک‌ها نهاده شد.
داتتریایوگاشاسترا اولین متنی است که نام هاتا یوگا را برای تکنیک‌های مربوط به آن به‌کار برده است. در این کتاب یوگای هشتگانۀ پاتانجالی معرفی شده و هشت مودرا از حالت‌های دست را آموزش می‌دهد. مهم‌ترین متن کلاسیک هاتا یوگا، پرادیپیکا هاتا یوگا است که در قرن پانزدهم تدوین شده است. در این اثر 35 مرشد بزرگ یوگا معرفی شده‌اند؛ 15 آسانا (شامل حالت‌های نشسته، درازکشیده و ایستاده)، روش‌های تنفس (پرانایاما)، مدیتیشن، نادانوساندانا (تمرکز بر صداهای درون)، کومباکا (کنترل نفَس) کندالینی و چاکراها، بیندو و آمریتا سیدهی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
سایر کتاب‌های فرعی که بعد از پرادیپیکا نوشته شده‌اند، به گسترش آساناها و تکنیک‌های هاتا یوگا کمک کرده‌اند. برای مثال شیوا سامهیتا متن قرن هفدهمی است که تمام ده مودرای ذکرشده در آثار قبلی را آموزش داده است. همچنین شیوه‌های مختلف مانترا و سایر تکنیک‌هایی که برای بیدرای کندالینی و بازشدن چاکراها به‌کار می‌آید، در این کتاب بیان شده است.
گراندا سامهیتا نوشتۀ فردی به نام گراندا است که در این کتاب هاتا یوگا را گام‌به‌گام به شاگردش چاندا آموزش می‌دهد. او 32 آسانا و 25 مودرا و 10 روش پرانایاما را توصیف نموده و هفت مرحله را برای یوگا تعریف کرده است. مراحل عبارت‌اند از: شاتکارما برای پاکسازی بدن، آسانا برای تقویت بدن، مودرا برای ثابت ماندن بدن، پراتیاهارا برای آرامش ذهن، پرانایاما برای سبکی درونی، دایانا برای درک درونی، سمادی برای رهایی.
یوگاسینتامانی هم کتابی مربوط به قرن هفدهم است که هشت عامل کمکی یوگا را توضیح می‌دهد و 34 آسانا را توصیف می‌کند. البته نسخه‌های خطی مختلف از این اثر تا 84 آسانا را اضافه کرده‌اند. هاتا راتناوالی نیز متنی مربوط به همین دوره است که بیان می‌کند هاتا یوگا شامل 10 مودرا، 8 روش پاکسازی، 9 کومباکا و 84 آسانا است. در این متن تکنیک نادانوساندانا (صدای درونی) حذف شده است. هاتاپرادیپیکا سیدانته موکتوالی متنی در اوایل قرن 18 که با افزودن تفسیرها و توضیحاتی هاتا یوگاپرادیپیکا را بسط داده است. جوگاپرادیپیکا متنی به زبان براج قرن هجدهم توسط راماناندی جایاتاراما که هاتا یوگا را به سادگی یوگا معرفی می‌کند و 6 روش پاکسازی، 84 آسانا، 24 مودرا و 8 کومباکا را ارائه می‌دهد.
در این دوره یک سیر نزولی در یوگا دیده می‌شود. موضوع یوگا آن طور که در متون اولیه مثل یوگا سوتره آماده، آگاهی و رهایی روح از جسم است. اما در هاتا یوگا جسم در کانون توجه و برنامه‌های یوگا قرار می‌گیرد. این سیر نزولی به‌صورت انباشتی اتفاق افتاده و یوگا را چند لایه کرده است؛ به‌طوری‌که تکنیک‌های هاتا یوگا به ماده و نیروی جنسی مربوط می‌شود. و با ابعاد آگاهی در یوگای اولیه ارتباط پیدا می‌کند. در یوگای معاصر این دو مکمل هم هستند.
منابع:
. Hatha.
. Jason Birch, “The Meaning of Haṭha in Early Haṭhayoga”. Journal of the American Oriental Society. 131 (4 (October-December 2011)):pp 527–558.
. Bindu.
. Amrita.
. viparītakaraṇī.
. James Mallinson, “Yoga: Haṭha Yoga”. In Basu, Helene; Jacobsen, Knut A.; Malinar, Angelika; Narayanan, Vasudha (eds.). Brill’s Encyclopedia of Hinduism. Vol. 3. p. 770.
. Amṛtasiddhi.
. Layayoga.
. Asana.
. Banda.
. Mudras.
. Dattātreyayogaśāstra.
. Hatha Yoga Pradipika.
. Mark Singleton; “9. Early Haṭha Yoga”; pp. 120–129.
. Nadanusandhana.
. Kumbhaka.
. James Mallinson; Yoga: Haṭha Yoga; pp. 772–773.
. Siva Samhita.
. Gheranda Samhita.
. Chanda.
. Shatkarma.
. Dhyana.
. Yogacintamani.
. Jason Birch,. “118 Asanas of the mid-17th century”.
. Hatha Ratnavali.
. Hathapradipika Siddhantamuktavali.
. Jogapradipika.
. Ramanandi Jayatarama.
